Η ευρύτερη περιοχή του Γεωπάρκου Μετεώρων χαρακτηρίζεται από σημαντικά στοιχεία άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, που αφορούν κυρίως σε λαϊκά δρώμενα, διατροφικές συνήθειες, έθιμα, μουσική, χορό, παραδοσιακά επαγγέλματα.
Οι κοινότητες φορέων της ζωντανής παράδοσης της περιοχής έχουν εκφράσει αφενός την υποστήριξή τους στην υποψηφιότητα του Γεωπάρκου Μετεώρων και αφετέρου την πρόθεση συνεργασίας εκ μέρους τους, προκειμένου να σχεδιαστούν και να υλοποιηθούν δράσεις ανάδειξης και διαφύλαξης των στοιχείων άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής. Ειδικότερα, οι σχεδιαζόμενες δράσεις στόχο έχουν την αναγνώριση της αξίας της ζωντανής παράδοσης, προκειμένου να διασφαλιστεί η δυνατότητα μετάδοσης της στις νεότερες γενιές, πάντοτε μέσα από το πρίσμα της συνειδητής ή μη επιλογής.
Η διαχείριση των φυσικών πόρων, η ανάπτυξη με την ταυτόχρονη διατήρηση της πολιτισμικής ποικιλομορφίας και βελτίωση της βιοποικιλότητας είναι στόχοι που μπορούν να επιτευχθούν μέσα από την ενεργοποίηση της τοπικής κοινωνίας, των φορέων άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς και τη στήριξη εκ μέρους της δημόσιας διοίκησης.
Προς αυτήν την κατεύθυνση, ο Φορέας Διαχείρισης του Γεωπάρκου Μετεώρων, σε συνεργασία με τις κοινότητες φορέων άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής έχει εκπονήσει το ακόλουθο σύνολο δράσεων με ορίζοντα τετραετίας, οπότε και θα γίνει αποτίμηση των αποτελεσμάτων με επανεκτίμηση και αναπροσαρμογή τους.
Α. Φεστιβάλ Αγροδιατροφικών Παραδόσεων
Σε συνεργασία με το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Μετεώρων και το Μουσείο Μανιταριών, σχεδιάζεται η υλοποίηση ετήσιου φεστιβάλ ανάδειξη των αγροδιατροφικών παραδόσεων της περιοχής, διάρκειας 10 ημερών. Σημειώνεται ότι στην Καλαμπάκα, διοργανώνεται ετησίως η Γιορτή μανιταριού από τα 2 προαναφερθέντα Μουσεία, διάρκειας 3 ημερών, με σκοπό την προβολή της διατροφικής και θεραπευτικής αξίας των μανιταριών και των οφελών τους στην υγεία, αλλά και την αποκάλυψη νέων γευστικών εμπειριών που προσφέρει η πληθώρα των εδώδιμων άγριων μανιταριών της χώρας μας.
Στο πλαίσιο της εκδήλωσης, διοργανώνονται σεμινάρια μανιταρογνωσίας, συλλογή και ταυτοποίηση μανιταριών, κυνήγι τρούφας, καθώς και συναυλίες, πολιτιστικές εκδηλώσεις και δράσεις για τα παιδιά. Ως αποκορύφωμα της γιορτής, 10-15 σεφ προσφέρουν στους επισκέπτες χιλιάδες μερίδες μανιταριών, τα οποία και μαγειρεύουν με διάφορους τρόπους. Η Γιορτή Μανιταριού, η οποία αποτελεί κοινωνική προσφορά των Μουσείων και έχει ελεύθερη είσοδο, ελκύοντας χιλιάδες συμμετέχοντες απ’ όλη την Ελλάδα, θα ενταχθεί στο επίσημο πρόγραμμα του Φεστιβάλ, αποτελώντας την κορύφωση του.
Οι λοιπές δράσεις του Φεστιβάλ αφορούν στην καταγραφή και ανάδειξη των διαφορετικών ειδών πίτας της τοπικής κουζίνας (χορτόπιτα με άγρια χόρτα, παστός ή πισπιλίτα με Καλαμποκάλευρο, χόρτα και φέτα, κασάτα με ζυμάρι, φέτα και πράσο κ.ά.), έτσι όπως το στοιχείο αυτό νοηματοδοτείται συμβολικά μέσα από το μοίρασμα που προϋποθέτει, καθώς και από τον ρόλο του στις εθιμικές περιστάσεις της τοπικής κοινωνίας. Επίσης, αφορούν στην καταγραφή και ανάδειξη λοιπών αγροδιατροφικών παραδόσεων της περιοχής, όπως τυροκομικών, αμπελοοινικών, του χαλβά Φαρσάλων κ.ά., και τη διασύνδεσή τους με τη σύγχρονη επιχειρηματικότητα.
Εκτός από τις δράσεις δημοσίου χαρακτήρα που θα συμπεριληφθούν στο Φεστιβάλ με τη συμμετοχή των φορέων της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής, θα επιδιωχθεί και η τεκμηρίωση των στοιχείων αυτών με τη συνεργασία επιστημόνων, με στόχο την παραγωγή αντίστοιχων έντυπων και ψηφιακών εκδόσεων, που θα καθιστούν προσιτή την καταγραφή τους στο ευρύ κοινό και σε κάθε ενδιαφερόμενο.
Β. Υλοποίηση εργαστηρίων παραδοσιακών τεχνικών της περιοχής
Δεδομένου ότι στην ευρύτερη περιοχή λειτουργούν λίγα εργαστήρια εργόχειρων, υφαντών, εκκλησιαστικών εικόνων, χάλκινων ειδών λαϊκής τέχνης κ.ά., ο Φορέας Διαχείρισης του Γεωπάρκου Μετεώρων έχει σχεδιάσει ένα πρόγραμμα βιωματικής εκμάθησης των παραδοσιακών τεχνικών που συναντώνται εντός και πέριξ των χωροταξικών του ορίων, που απευθύνεται κυρίως σε νέους και νέες, αξιοποιώντας ωστόσο την εμπειρία μεγαλύτερων τεχνιτών, η γνώση των οποίων πρέπει να καταγραφεί και να μεταδοθεί στις νεότερες γενιές. Στους απώτερους στόχους της δράσης συγκαταλέγονται εκτός από την ευαισθητοποίηση και η επαγγελματική δραστηριοποίηση των νέων στον χώρο αυτό με έμφαση στη βιώσιμη ανάπτυξη, δεδομένων και των δυνατοτήτων που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες.
Γ. Ημερίδες και διαλέξεις για τη Σύμβαση της UNESCO για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας (2003)
Ο Φορέας Διαχείρισης του Γεωπάρκου Μετεώρων θα επιδιώξει συνεργασία με τη Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, αρμόδια για την εφαρμογή στην Ελλάδα της Σύμβασης για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας (UNESCO, 2003), αλλά και άλλα ερευνητικά και ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, προκειμένου να υλοποίηθούν ημερίδες ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των τοπικών κοινοτήτων για τις δυνατότητες που παρέχει η Σύμβαση αυτή για την ανάδειξη και διαφύλαξη της ζωντανής παράδοσης. Έμφαση θα δοθεί στη διαδικασία εγγραφής στοιχείων στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας, με εκπροσώπους των κοινοτήτων φορέων να έχουν ήδη εκφράσει αρχικό ενδιαφέρον για λαϊκά δρώμενα.
Αφανός
Στο χωριό Καλόγηροι, ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του πολλούς αιώνες πριν και συνεχίζεται μέχρι και σήμερα, είναι αυτό του αφανού. Η ρίζα της λέξης προέρχεται από το ρήμα “φαίνω”, που σημαίνει το άναμμα της φωτιάς σε βωμό χωριού ή περιοχής με σατυρικά πειράγματα. Κάθε τελευταία Κυριακή της Αποκριάς, όπου οι εορτασμοί κορυφώνονταν, οι κάτοικοι και ιδίως οι νέοι, συγκεντρώνονταν στην τοποθεσία “Φεγγάρια”, άφηναν στο χώμα έναν ξύλινο στύλο περίπου 3-4 μέτρων σε ύψος και στη συνέχεια τοποθετούσαν γύρω του σωρούς από ξερούς θάμνους, κέδρα, πουρναρίσια κλαδιά και τους έβαζαν φωτιά (κάτι αντίστοιχο με το κάψιμο του Βασιλιά Καρνάβαλου). Οι φλόγες που ανέβαιναν ψηλά ήταν διακριτές από κατοίκους και τουρίστες γειτονικών χωριών, οι οποίο επισκέπτονταν το χωριό, για να θαυμάσουν από κοντά το θέαμα. Μάλιστα, πριν από κάποια χρόνια γινόταν συναγωνισμός μεταξύ των χωριών, για το ποιο χωριό θα ανάψει τη μεγαλύτερη φωτιά. Με το πέρασμα των χρόνων, στο θέαμα αυτό προστέθηκαν βεγγαλικά και βαρελότα, για να γίνει πιο εντυπωσιακή η λήξη της Αποκριάς.
Το πρωτοχρονιάτικο έθιμο των Καλικάντζαρων
Το έθιμο αυτό, το οποίο έχει τις ρίζες του αιώνες πίσω, διατηρείται μέχρι σήμερα στο χωριό Γοργογύρι της Περιφερειακής Ενότητας Τρικάλων, ένα χωριό που βρίσκεται στους πρόποδες του όρους Κόζιακα. Οι Καλικάντζαροι είναι ένα από τα αρχαία έθιμα μεταμφίεσης της περιοχής. Ετοιμολογικά, υπάρχει σύνδεση με τη λέξη “Καρκατζάλια”, η οποία προέρχεται από μια παραγωγή της τουρκικής γλώσσας με εξειδικευμένη διατύπωση των λέξεων “karkas” και “zalim”, που στα ελληνικά σημαίνει “σκελετός” και ¨σκληρός”. Έτσι, οι συμμετέχοντες πρέπει να δείξουν αντίστοιχη δύναμη, ώστε να αντέξουν το περπάτημα σε όλο το χωριό, κρατώντας βαριά κουδούνια και κυπριά. Είναι ντυμένοι με χοντρά υφάσματα λόγω του καιρού που επικρατεί όταν πραγματοποιείται το έθιμο. Η στολή τους αποτελείται από μια ποιμενική κάπα, το μπουραζάνι (παντελόνι) και μπότες. Η ενδυμασία ολοκληρώνεται με τα μεγάλα κουδούνια, τα κυπριά, τις κοσιές και τις χαρακτηριστικές χειροποίητες μάσκες, διακοσμημένες με μαλλί, επιδιώκοντας ένα πολύ τρομακτικό αποτέλεσμα. Στόχος του εθίμου είναι η καλοτυχία και η απομάκρυνση του “κακού”, καθώς ο δυνατός ήχος των κουδουνιών διώχνει τα κακά δαιμόνια και προστατεύει τα νοικοκυριά του χωριού.
Λουκαντζάρια
Στην Ελάτη, τα Θεοφάνεια γιορτάζονται με τον παλαιό τρόπο που συναντάται κατά κύριο λόγο στις αγροτικές κοινότητες της βόρειας Ελλάδας. Παρόμοια με το έθιμο του χωριού Γοργογύρι, οι άντρες του χωριού, φορούσαν παλιά σκούτινα ρούχα (με υφάσματα από ακατέργαστο μαλλί) και έδεναν στη μέση τους μεγάλα και μικρά κουδούνια, με στόχο να τρομάξουν και να διώξουν τους καλικάντζαρους καθώς γύριζαν στα σπίτια του χωριού. Στην τοπική διάλεκτο οι μεταμφιεσμένοι ονομάζονται Λουκαντζάρια. Οι νοικοκυρές των σπιτιών προσφέρουν “φώτες” στους μεταμφιεσμένους, δηλαδή μικρά στρογγυλά ψωμάκια, τρυπημένα στο κέντρο και περασμένα σε σκοινί.
Πρωτομαγιά
Κάθε πρώτη του Μαΐου, οι κάτοικοι του χωριού Καλόγηροι, με κάθε τρόπο που διέθεταν τα παλιά χρόνια, ανέβαιναν στα Λιβάδια Καλογήρων, για να “πιάσουν” τον Μάη. Τα Λιβάδια ήταν και παραμένουν ένα από τα καλύτερα μέρη του δάσους του χωριού, καθώς Είναι μια περιοχή γεμάτη από έλατα και με ένα απέραντο, καταπράσινο λιβάδι. Το χωριό στην κυριολεξία άδειαζε από τους κατοίκους, καθώς εκείνοι περνούσαν τη μέρα τους στα Λιβάδια, μαγειρεύοντας και διασκεδάζοντας σε ένα μεγάλο γλέντι.
Πουσπορίτσα
Στο Νεραϊδοχώρι, υπάρχει ένα έθιμο στα Εισόδια της Θεοτόκου (21 Νοεμβρίου), το οποίο λέγεται Πουσπορίτσα – εξέλιξη της λέξης πολυσπορίτσα (πολλοί σπόροι). Οι χωριανοί βράζουν σε τέντζερη διάφορα είδη δημητριακών, βάζοντας μία χούφτα από το κάθε είδος (σιτάρι, κριθάρι, βρίζα, φασόλια, κουκιά, ρεβίθια, φακές) και τα τρώνε. Το έθιμο συμβολίζει ότι τα χωράφια, με τη βοήθεια της Παναγίας, θα κάνουν καλούς καρπούς και στο μέλλον.
Αντάμωμα των Σαρακατσαναίων
Στο Περτούλι διοργανώνεται ετησίως από τον Πανελλήνιο Σύλλογο Σαρακατσαναίων, την τελευταία Κυριακή του Ιουνίου, το αντάμωμα των Σαρακατσαναίων, που λαμβάνει χώρα στα Περτουλιώτικα Λιβάδια. Η περιοχή έχει επιλεχθεί λόγω της γεωγραφικής της θέσης, της φυσικής ομορφιάς, αλλά και λόγω της ιστορικότητας της, αφού έχει αποδειχθεί ότι εδώ συγκεντρώνονταν τα περισσότερα Σαρακατσάνικα τσελιγκάτα. Περισσότεροι από 20.000 Σαρακατσάνοι από όλα τα Βαλκάνια συγκεντρώνονται στο Περτούλι από το 1980, σε μια προσπάθεια να διατηρήσουν την παράδοση τους και τις σχέσεις τους.
Στο πλαίσιο του ανταμώματος στήνονται σαρακατσάνικες στάνες και τα κονάκια κάτω από τα έλατα, δημιουργώντας έτσι το κατάλληλο σκηνικό για την αναβίωση των εθίμων των Σαρακατσάνων. Χιλιάδες επισκέπτες παρακολουθούν και συμμετέχουν στις δράσεις γύρω από τη νομαδική ζωή των Σαρακατσάνων, παραδοσιακούς χορούς και αθλήματα, αφηγήσεις περιστατικών από την ιστορία και την καθημερινή τους ζωή, καθώς και τον χορό των γερόντων, τον οποίο σέρνει ο μεγαλύτερος.
